Pełnię życia obok młodości i dojrzałości określa także starość. Jest ona w pełni przewidywalna, przychodzi zawsze, często niezauważana.

Geriatria wyzwaniem naszych czasów

Starość człowieka ma różne oblicza. Może być pogodna jako satysfakcja z dobrze przeżytego życia, lecz także przykra, uciążliwa i smutna, a nawet tragiczna. O tym jaka ona będzie decydują czynniki obiektywne, jednakże też w dużej mierze od nas samych zależy, czy starość długo będzie zdrowa, sprawna i aktywna, tak pod względem fizycznym i intelektualnym, a nasze życie do końca wypełnione treścią i satysfakcją. Nie wolno nam zapominać, że na dobrą starość pracuje się przez całe życie. Osiągnąć to możemy, pod warunkiem wprowadzenia właściwie pojętej profilaktyki geriatrycznej już od wczesnej młodości.

Starość i problemy z nią związane od niedawna dopiero przyciągają uwagę społeczną w Polsce, mimo że alarmujące prognozy demograficzne wskazują na pogłębiający się proces starzenia społeczeństwa w naszym kraju już dawna. Dlatego też, nadchodzący czas rodzi wiele pytań w sensie medycznym, organizacyjnym, ogólnospołecznym. Zwiększająca się populacja ludzi w podeszłym wieku, jest i będzie jednym z największych problemów ekonomicznych i problemów polityki zdrowotnej w najbliższych latach. Stawia to nowe wyzwania przed systemem opieki zdrowotnej, przede wszystkim specjalistycznej opieki geriatrycznej. Należy jak najszybciej skoncentrować całą energię na wdrażaniu nowych rozwiązań korzystnych dla seniorów, dostosowanych do niejednolitych potrzeb tej grupy.

Polska jest jednym z krajów gdzie szybko przebiega starzenie się społeczeństwa. Na chwilę obecną mamy już 5 mln ludzi powyżej 60 r.ż, z czego ponad 650 tysięcy w Wielkopolsce, a w samym Poznaniu 128 tysięcy. Za siedem lat przybędzie ich znacznie więcej, a w 2030 r. ż będziemy mieć już ponad 8,5 mln starszych ludzi, z czego połowa przekroczy 75 rok życia.  Będą to osoby z charakterystyczną wielochorobowością, wielolekowością i niepełnosprawnością ruchową. Są to tylko cyfry, ale tak alarmujące, że powinny nas zmobilizować do działania już dziś,  jutro może być za późno.

Do najważniejszych priorytetów na dziś należy wprowadzenie odpowiednich programów profilaktyki zdrowotnej, zapobieganie chorobom, ich wczesne wykrywanie i edukacja prozdrowotna. Do ważnych zadań należy też stworzenie zintegrowanych form opieki zdrowotnej społecznej i wsparcia społecznego.

Należy zatem tworzyć i realizować kompleksowe programy profilaktyki i opieki geriatrycznej o zróżnicowanych formach pomocy, których celem byłoby optymalne przedłużenie okresu różnorodnej aktywności osób starszych, z jak najdłuższym zachowaniem zdolności do niezależnego życia bez konieczności instytucjonalizacji. W programach tych szczególnie ważny powinien być aspekt zdrowotny,  gdyż tylko dbający o własne zdrowie, sprawny starszy człowiek może być odbiorcą działań kulturalnych, oświatowych, aktywizujących i innych działań służących rozwojowi osobistemu.

Należy określić procentowy udział osób w poszczególnych grupach wiekowych, ich potrzeby i od tego uzależnić nasze działania.

Ważne jest również poszerzenie dostępu do specjalistycznej diagnostyki dla osób starszych oraz zapewnienie szerokiego dostępu do opieki specjalistycznej: geriatrycznej, neurologicznej, psychiatrycznej i rehabilitacyjnej.

Za wiek senioralny obecnie przyjmuje się wiek  65 lat. Charakteryzuje się on tym że jest heterogenny pod każdym względem, również zdrowotnym (odmienny i często nieprzewidywalny przebieg choroby, występowanie niespecyficznych pod względem nasilenia i charakteru objawów, mniej skuteczna interwencja farmakologiczna, większy stopień zależności od otoczenia).

Starość dzielimy na wczesną- do 74 rż, i późną- zaczynająca się od 75 rż.  Tą grupę charakteryzuje niejednorodność. Chciałabym zaznaczyć, że praktycznie większość 60 letnich osób nie spełnia warunków do objęcia opieką geriatryczną, gdyż są osobami aktywnymi, które potrafią radzić sobie z problemami zdrowotnymi i trudno im zaakceptować fakt, iż są seniorami.  W Polsce obecne pokolenie wchodzące w starość to grupa raczej wykształconych ludzi, która che być świadomym uczestnikiem procesów diagnostyczno – terapeutycznych i chce być partnerem w odejmowaniu decyzji ich dotyczących.

Jeżeli mówimy o geriatrii w Polsce musimy sprecyzować kto jest pacjentem geriatrycznym – jest to osoba w wieku średnio 80 lat, z wielochorobowością, wielolekowością, złożoną niesprawnością fizyczną i psychiczną, oraz z ograniczeniami w zakresie codziennego funkcjonowania. W Polsce pojawiła się tendencja odwrotna – coraz częściej mówimy o seniorach w odniesieniu do grupy wiekowej 50 plus. Zastanawiam się, czy ta tendencja jest rodzajem chwytu marketingowego i wynika z chęci powiększenia grupy odbiorców określonych towarów lub usług, Ta tendencja rozszerza już i tak heterogenną wiekowo grupę osób starszych. Z tej ogromnej rozpiętości wieku wynikają znaczne różnice w zapotrzebowaniu na opiekę i wsparcie, co niesie tym samym coraz większe wyzwania dla organizatorów systemu opieki zdrowotnej i społecznej. Z drugiej strony wynikiem tych działań jest to, że zgubiliśmy po drodze grupę pacjentów w wieku 75 +, dla których robi się bardzo mało albo prawie nic. Najczęściej jest to grupa pozostawiona sama sobie, dyskryminowana, gdyż pomija się ich najważniejsze potrzeby. Dlatego bardzo ważne i pilne są działania na rzecz poprawy sytuacji społecznej i kondycji zdrowotnej a także warunków socjalno bytowych  tej grupy osób. Nie może być przyzwolenia na ignorowanie marginalizację czy wykluczenie tych osób.  Powinniśmy dążyć do utrzymania i wzmocnienia sprawności ogólnej, funkcjonalnej w sferze nie tylko fizycznej czy emocjonalnej, ale i poznawczej. Nie możemy mówić o możliwości przedłużania życia bez poprawy jego jakości.

W Województwie Wielkopolskim osoby w wieku 70 i więcej stanowią prawie 300 tyś. W samym Poznaniu – w wieku 70 i więcej lat jest prawie 62 tysiące osób – jest to 50%  łącznej grupy senioralnej w mieście.

Działania, które podejmujemy wobec pacjentów geriatrycznych powinny mieć charakter holistyczny uwzględniający wszystkie potrzeby osoby starszej. Działania te są możliwe do realizowania tylko przez zespół profesjonalistów. Wg polskich standardów zespół ten powinien składać się z lekarza, pielęgniarki, rehabilitanta, psychologa, pracownika socjalnego, a w razie potrzeby dietetyka i farmaceuty.

Kompleksowość działań geriatrycznych polega na optymalizowaniu sprawności funkcjonalnej – poprawie lub utrzymaniu istniejącego stanu albo przynajmniej zwalnianiu tempa jego pogorszenia. Sprawność funkcjonalną rozumiemy jako samodzielność w zakresie aktywności życiowych, stan fizyczny, psychiczny oraz warunki socjalno – bytowe. Zespołowa opieka geriatryczna obejmuje kompleksową opieką pacjenta wraz z całą  złożonością jego potrzeb, jego wielochorobowością i wielolekowością. Podejmuje działania zmierzające do zmniejszania stopnia niepełnosprawności, skracając również czas hospitalizacji oraz opóźnia proces uzależnienia od innych osób.

Od dawna opieka geriatryczna stanowi jedno z podstawowych wyzwań dla infrastruktury zdrowotnej. Obecnie absolutnym priorytetem w polityce zdrowotnej i społecznej w Polsce powinien być rozwój opieki medycznej, w tym skutecznej domowej opieki geriatrycznej i profesjonalnych usług opiekuńczych, a także opieki socjalnej i społecznej, której  celem było by zapewnienie seniorom wysokiej jakości życia. Będzie to możliwe wyłącznie wtedy, gdy uda nam się rozwinąć holistyczny, skuteczny i dostępny system opieki geriatrycznej.

Ważne jest również działanie edukacyjne, które objęłoby jak największą liczbę osób – nauka prozdrowotnych zachowań, ochrona zdrowia, promocja zdrowia, profilaktyka chorób. Bardzo ważna jest również aktywność ruchowa, społeczna, więzi towarzyskie, zachęcanie rodzin aby nie odsuwały się od swoich starych członków rodziny. Ważne jest tutaj także porozumienie i współpraca międzypokoleniowa, oparta na wzajemnym szacunku i zrozumieniu. Uświadomienie młodym, że też będą kiedyś starymi ludźmi, również zależnymi od osób młodszych od siebie.

Obecnie stajemy przed trudnymi rozwiązaniami ekonomicznymi, do których należy się jak najwcześniej przygotować.  Wymaga to wprowadzenia adekwatnych do potrzeb rozwiązań w polityce społecznej i zdrowotnej na rzecz osób starszych oraz odmiennej filozofii funkcjonowania sektora publicznego.

Wg prof. Samolińskiego priorytetem jest obecnie polityka senioralna. Jednym  z najważniejszych zadań obecnie jest przyspieszenie prac nad polepszeniem polityki senioralnej, co wymaga współdziałania i współpracy wielu resortów, a także samorządów i pracodawców. Jednak jeśli tylko będziemy o tym mówić a nie zaczniemy działać, społeczne koszty opieki  nad seniorami okażą się znacznym obciążeniem dla gospodarki. Aspekt ekonomiczny jest bardzo ważny gdyż koszty społeczne będą wzrastać, wraz z rosnącą liczbą osób starszych, co generować będzie jeszcze większe wydatki. Wzrastający poziom przeżywalności jest dowodem m.in. na poprawę warunków życia, postępu cywilizacyjnego, polepszenia zdrowia publicznego i wzrostu technologii medycznych. Nie świadczy to jednak jednoznacznie o utrzymaniu dobrego zdrowia w zaawansowanej starości (należy pamiętać o nasileniu się takich chorób jak otępienie, najczęściej w przebiegu choroby Alzheimera lub innej choroby mózgu, jak także chorób układu krążenia, nowotworów, cukrzycy, osteoporozy, zmian zwyrodnieniowych stawów i kręgosłupa).

Niemniej ważne jest również społeczne wsparcie dla seniorów i ich rodzin, aby nie musieli porzucać pracy by zajmować się jej starszymi członkami. W opiece długoterminowej, konieczne jest aby przewlekle chorzy, a więc także osoby starsze, mieli zapewnioną całodobową opiekę, tak pielęgniarska jak i lekarską.

Najpilniejsze postulaty dotyczące działań jakie należy przedsięwziąć już jak najszybciej w celu poprawy jakości  opieki nad osobami starszymi oraz poprawy dostępu do tej opieki, to:

1. Opracowanie i pilne wdrożenie programów profilaktyki, prewencji starzenia się i starości, których głównym celem jest optymalne przedłużenie okresu aktywnej starości, z jak najdłuższym zachowaniem zdolności do niezależnego życia bez konieczności jego instytucjonalizacji.

2. Poszerzenie dostępności do specjalistycznej diagnostyki dla osób starszych.

3. Zapewnienie szerokiej dostępności do opieki specjalistycznej – geriatrycznej, psychiatrycznej, neurologicznej, psychologicznej, do rehabilitacji do świadczeń fizjoterapii oraz fizykoterapii i terapii przeciwbólowej.

• zmiany restrykcyjnych przepisów dotyczących wymogów, które muszą spełniać lekarze pracujący w poradniach geriatrycznych,
• tworzenia jak największej liczby miejsc specjalizacyjnych dla lekarzy z zakresu geriatrii oraz stworzenie warunków sprzyjających i zachęcających podjęciu tej specjalizacji (m.in. finansowych),
• szkolenie personelu lekarskiego, z czasową możliwością pracy w poradniach geriatrycznych (do czasu wykształcenia odpowiedniej liczby specjalistów w zakresie geriatrii) internistom z długoletnim stażem na oddziałach szpitalnych, którzy od lat zajmują się osobami starszymi w swoich jednostkach. Ewentualnie wprowadzenie dla nich miesięcznego stażu w szpitalach geriatrycznych przed podjęciem zatrudnienia.  Lekarze mogliby pracować w poradniach, zatrudniających przynajmniej jednego specjalistę geriatrii, który nadzorowałby ich pracę.
• tworzenie poradni i oddziałów geriatrycznych.
• Refundacja kosztów świadczeń udzielanych przez pielęgniarki i psychologów, fizjoterapeutów w ramach poradni geriatrycznej. Obecnie świadczenia te nie są finansowane przez NFZ.
• Umożliwienie pracy psychologa i rehabilitanta z finansowania ich przez NFZ w poradni leczenia bólu dla ludzi starszych.

5. Rozwój geriatrycznej opieki paliatywnej – hospicyjnej:

• zapewnienie warunków służących minimalizowaniu psychicznych i fizycznych dolegliwości wstępujących u kresu życia – opieka paliatywna – hospicyjna.
• rozszerzenie wykazu jednostek chorobowych kwalifikujących  pacjentów dorosłych do objęcia opieką paliatywną, gdyż dotychczasowe przepisy istotnie ograniczają do niej dostęp pacjentom z chorobami nienowotworowymi, szczególnie osobom starszym (tylko 6 jednostek chorobowych).
• tworzenie specjalistycznych, wielodyscyplinarnych zespołów wykwalifikowanych w zakresie geriatrii i opieki paliatywnej.

W zakresie pomocy społecznej:

1. Poszerzenie dostępności do zrozumiałej, rzeczowej i kompleksowej informacji
o przysługujących seniorom prawach i świadczeniach oraz usprawnienie współpracy organizacji lokalnych i regionalnych, zajmujących się osobami starszymi.

2. Uruchomienie specjalistycznego niemedycznego transportu dla osób starszych zależnych.

3. Stworzenie cateringu dla osób starszych „obiady na kółkach”.

4. Utworzenie oddziałów opieki wyręczającej i długoterminowej.

5. Dostosowanie świadczeń medyczno – socjalnych do potrzeb starszego świadczeniobiorcy (np. usługi opiekuńcze możliwe również w weekendy).

6. Skrócenie i zracjonalizowanie procedur związanych z uzyskaniem świadczeń z zakresu opieki społecznej dla osób starszych.

7. Zabezpieczenie odpowiednich warunków bytowania.

8. Zapewnienie rodzinom i opiekunom osób starszych:

• pomocy socjalnej i psychologicznej,
• dostępu do szkoleń w zakresie realizacji opieki nad seniorami,
• umożliwiania wypoczynku rodzinom.

9. Wprowadzenie nowych rozwiązań prawnych i finansowych dla osób starszych (np. odwróconej hipoteki, pod warunkiem, że będą korzystne dla osób starszych).

Potrzebne są rozwiązania prawne uwzględniające uzasadnione interesy i potrzeby seniorów oraz zapewniające ich ochronę. Dotyczy to między innymi ustawy o ochronie praw lokatorów, przepisów o kosztach sądowych/zwolnienia od kosztów i przyznania pełnomocnika z urzędu – pozwoliłoby to starym i często  bezradnym ludziom na dochodzenie przed sądem ich słusznych praw. Konieczne jest monitowanie przyśpieszenia przedłużającego się procesu legislacyjnego  przepisów o odwróconej hipotece.

10. Wdrażanie programu rodzin zastępczych lub grup socjalnych dla osób starszych zależnych mieszkających samotnie.

11. Walka z dyskryminacją.

12. Kształtowanie w mediach pozytywnego wizerunku osób starszych.

W zakresie aktywizacji seniorów istotne znaczenie ma pobudzenie ich inicjatywy i kreatywności oraz aktywności społecznej poprzez zachęcenie ich do samodzielnych, twórczych działań i współpracy międzypokoleniowej. Takie działania służyć będą poprawie jakości i poziomu życia osób starszych oraz zagospodarowaniu ich potencjału intelektualnego.

W Poznaniu przy naszym Stowarzyszeniu działa Poradnia Geriatryczna, w której poza lekarzem geriatrą,  przyjmują również specjaliści chorób wewnętrznych, hematolog, kardiolog, konsultant psychiatra oraz pielęgniarki geriatryczne, psychologowie, dietetyk i fizjoterapeuci. Posiadamy salę gimnastyczną ze sprzętem dostosowanym do rehabilitacji  osób starszych.  Dodatkowo prowadzimy poradnię leczenia bólu dla osób starszych, gdzie poza lekarzem ważną rolę odgrywa psycholog i rehabilitant. W obu poradniach NFZ nie płaci za świadczenia psychologa, rehabilitanta i pielęgniarki.

W ramach umowy z NFZ wykonaliśmy stosunkowo niedużo badań w poradni geriatrycznej, mimo dużego zapotrzebowania a przyczyną była odmowa wystawiania skierowań do poradni geriatrycznej przez lekarza rodzinnego. Przyjęliśmy 195 pacjentów, a ilość wizyt – 464. Poza NFZ przyjęliśmy 145 pacjentów, ilość wizyt- 669  były to wizyty lekarskie, psychologa, rehabilitanta. Dzięki uzyskanym dotacjom wykonaliśmy kompleksowe badania 300 osób miasta Poznania w przedziale wieku 60-90 lat. Nad opracowywaniem tych wyników badań obecnie pracujemy.

W ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych na lata 2012-2013 Nasze Stowarzyszenie zrealizowało program ASOS pod nazwą „Kompleksowy program na rzecz poprawy, jakości i poziomu życia osób starszych poprzez działania edukacyjne, sportowo-ruchowe z naciskiem na rozwój zasobów osobistych i interpersonalnych. Objęliśmy opieką 65 osób w wieku od 60-84 osób, z tym, że najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 72-78 lat. Celem programu była poprawa jakości życia i funkcjonowania społecznego oraz zapobieganie izolacji społecznej osób starszych poprzez realizację zajęć sportowo–ruchowych, edukacyjnych oraz indywidualnych i grupowych zajęć o charakterze warsztatów rozwoju osobistego i poznawczego. Ponieważ zadanie kierowane było do osób starszych, w tym również do osób o ograniczonej sprawności ruchowej, warunkiem włączenia do programu było przejście wstępnych, kwalifikacyjnych badań – całościowej lekarskiej oceny geriatrycznej, badania psychologa oraz fizjoterapeuty. Celem tych badań było określenie stanu zdrowia oraz wskazań i przeciwwskazań do uczestnictwa w zajęciach, szczególnie sportowo – ruchowych. Pacjentom tym wykonano dodatkowo badanie EKG, echo serca i badania laboratoryjne. Uczestnicy programu  korzystali również z porad dietetyka.

Beneficjenci mieli możliwość korzystania z:

1. Zajęcia grupowe sportowo-ruchowe z instruktorem z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu sportowego, gimnastycznego i rehabilitacyjnego.

2. Zajęcia „basenowe” – aerobik wodny z instruktorem oraz pływanie rekreacyjne, w tym nauka pływania.

3. W ramach treningu pamięci nauka języka angielskiego z lektorem.

4. Indywidualne i grupowe zajęcia z psychologiem – zajęcia grupowe o charakterze warsztatów rozwoju osobistego oraz indywidualne – trening, rozwój i wzmacnianie funkcji poznawczych.

Zajęcia (oprócz zajęć basenowych) odbywały się w jednym miejscu. Programy wszystkich proponowanych przez nas zajęć były indywidualnie dostosowane do potrzeb, możliwości i ograniczeń osób starszych.

Program został opracowany w ten sposób, aby motywować osoby starsze do ustawicznego uczenia się i stymulować podejmowanie aktywności intelektualnej i fizycznej. Miało to na celu poprawę i zachowanie sprawności psychoruchowej i przedłużenia okresu aktywnej starości (dotyczy szczególnie osób po 70 r.ż.).

W trakcie realizacji zadania poprawie uległa kondycja fizyczna u większości beneficjentów biorących udział w zajęciach sportowo – ruchowych, a także kondycja psychiczna, poznawcza oraz stan emocjonalny osób biorących udział w zajęciach z psychologiem.

Zajęcia grupowe o charakterze warsztatów rozwoju osobistego, dzięki stosowaniu praktycznych ćwiczeń, rozwijały umiejętności interpersonalne i przygotowywały seniorów do pełniejszego włączania się w życie społeczne, przyczyniły się również do wzrostu poczucia własnej wartości, wiary we własne siły i wyposażały uczestników w praktyczne umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach życiowych i rozwiązywania wielu problemów.

Zajęcia językowe z lektorem stanowiły praktyczne ćwiczenia treningu pamięci i wyposażyły także seniorów w praktyczne umiejętności posługiwania się językiem angielskim.

Umiejętności interpersonalne były rozwijane także dzięki interakcjom społecznym zachodzącym pomiędzy beneficjentami zadania w różnych sytuacjach. Dodatkowo spotkania w grupach przyczyniły się do zacieśnienia więzi międzyludzkich, mobilizowały osoby starsze do wychodzenia z domu i zmiany trybu życia. Wprowadziły coś nowego do „monotonii” tygodniowego planu zajęć i przyczyniły się do poprawy samopoczucia i samooceny.

Warto podkreślić, że forma prowadzonych zajęć dała seniorom nie tylko możliwość aktywnego uczestnictwa w nich, ale również przyswojenia wiedzy i nabycia praktycznych umiejętności np.: specjalnie dobrane zestawy ćwiczeń ruchowych, praktyczna wiedza w zakresie komunikacji interpersonalnej, ćwiczenia rozwijające sprawność poznawczą itd, które powinny być wykorzystywane w przyszłości w celu utrzymania osiągniętych pozytywnych rezultatów programu. Wiedza ta może być także wykorzystywana w życiu codziennym oraz przekazywana innym zainteresowanym osobom.

Zaobserwowano rosnące zainteresowanie wiedzą na temat poprawnego wykonywania ćwiczeń i ruchów, na temat możliwości własnego organizmu i liczne pytania na temat doboru ćwiczeń indywidualnych do konkretnych schorzeń- zainteresowanie własnym stanem zdrowia i możliwościami jego poprawy.

Biorąc pod uwagę zauważalne i wymierne efekty naszej pracy w wymiarze fizycznym – poprawa kondycji fizycznej i stanu zdrowia uczestników oraz psychicznym – poprawa sprawności poznawczej, rozwój kompetencji społecznych i funkcjonowania społecznego  uważamy, że realizacja programu przyniosła wiele korzyści.