Systemy orzecznictwa w Polsce

System orzecznictwa pozarentowego realizowany przez zespoły orzekające rozpoczął swoje funkcjonowanie od 1 września 1997 roku. System orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności jest systemem niezależnym i odrębnym od orzecznictwa rentowego.

Obecnie w Polsce wyróżniamy dwa rodzaje orzecznictwa o niepełnosprawności, regulowane odrębnymi ustawami i prowadzone przez różne instytucje:

• orzecznictwo do celów rentowych – orzecznictwo rentowe prowadzone przez lekarzy orzeczników Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) i komisje lekarskie ZUS; orzecznictwo rentowe prowadzą także lekarze rzeczoznawcy i komisje lekarskie Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS) – podlegają im rolnicy i ich rodziny oraz komisje lekarskie podległe MON i MSWiA  – dla tzw. służb mundurowych (policjantów żołnierzy, celników);
• orzecznictwo do celów pozarentowych – system orzecznictwa pozarentowego tworzą:

1. Powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności – jako  pierwsza instancja;
2. Wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności – jako druga instancja

Powiatowe i Wojewódzkie Zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności są organami administracji publicznej.

Sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, które rozpatrują odwołania od orzeczeń wojewódzkich zespołów są organami sądownictwa powszechnego. Nie są jednak organami systemu orzecznictwa pozarentowego.

Pełnomocnik Rządu do  Spraw Osób Niepełnosprawnych, który sprawuje nadzór nad orzecznictwem o niepełnosprawności nie jest organem orzeczniczym.

Orzeczenia ZUS wydawane są do innych celów niż orzeczenia zespołów do spraw orzekania o niepełnosprawności. Orzeczenia ZUS oceniają zdolność do pracy i są podstawą do wypłaty świadczeń z ubezpieczenia społecznego, czyli renty.

Podstawy prawne funkcjonowania orzecznictwo o niepełnosprawności

W aktualnym stanie prawnym zasady orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności oraz kryteria kwalifikowania do stopnia niepełnosprawności regulują:

1. ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jednolity: Dz. U. z 2011 roku, Nr 127, poz. 721 ze zm.);
2. rozporządzenie MGPiPS z dnia 15 lipca 2003 roku w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. Nr z 2003 roku, Nr 139, poz. 1328 ze zm.);
3. rozporządzenie MPiPS z 1 lutego 2002 roku w sprawie kryteriów oceny niepełnosprawności u osób w wieku do 16 roku życia (DZ. U. z 2002 roku, Nr 17, poz. 162, ze zm.);
4. rozporządzenie MPiPS z dnia 18 grudnia 2007 roku w sprawie wykonywania badań specjalistycznych na potrzeby orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (DZ. U. nr 250, poz.1875);
5. rozporządzenie MPiPS z 23 grudnia 2009 roku zmieniające rozporządzenie w sprawie orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności (Dz. U. Nr 224, poz. 1803);
6. rozporządzenie MPiPS z dnia 20 grudnia 2012 roku w sprawie trybu i sposobu przeprowadzania kontroli przez organy upoważnione do kontroli na podstawie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2013 roku, poz. 29);
7. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 roku- Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2013 roku poz. 267 ze zm.).

Skład i sposób powoływania i odwoływania członów zespołów orzekających.

Członkami powiatowego oraz wojewódzkiego zespołu są:

Przewodniczący zespołu, sekretarz zespołu, lekarze, psycholodzy, pedagodzy, doradcy zawodowi, pracownicy socjalni. Przewodniczącego powiatowego zespołu powołuje starosta (prezydent miasta), a przewodniczącego wojewódzkiego zespołu powołuje wojewoda.

Członków powiatowego zespołu powołuje i odwołuje starosta (prezydent miasta) na wniosek przewodniczącego powiatowego zespołu, a członków wojewódzkiego zespołu powołuje wojewoda na wniosek przewodniczącego zespołu.

Tak, więc orzecznictwo nierentowne wymaga kooperacji różnych specjalistów. Dzięki ich obecności w składzie orzekającym bierze się pod uwagę nie tylko aspekt medyczny, ale również aspekt psychologiczny, społeczny, środowiskowy, lokalny, sąsiedzki oraz te wskazania, które mogą być adresowane do instytucji pomocy społecznej, dające szansę na samodzielność, dzięki podjęciu bądź kontynuowaniu edukacji w różnych jej wymiarach i zakresie.

Tryb postępowania przy orzekaniu o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności:

Powiatowe i wojewódzkie zespoły wydają odpowiednio orzeczenia o:

1. niepełnosprawności osób, które nie ukończyły 16 roku życia;
2. stopniu niepełnosprawności osób, które ukończyły 16 rok życia;
3. wskazaniach do ulg i uprawnień osób posiadających ważne orzeczenia organów rentowych, tj. Komisji Lekarskiej do Spraw Inwalidztwa i Zatrudnienia, Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego o niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym, Komisji MSWiA, Komisji MON oraz orzeczenia Lekarzy Orzeczników ZUS wydane przed 1 stycznia 1998 roku.

Tak więc, sensem orzecznictwa pozarentowego jest równoczesne określenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności, jak i ustalenie wskazań.

Celem orzecznictwa pozarentowego jest nie tylko precyzyjnie zdiagnozować niepełnosprawność osoby, ale także określić, co można jej zaoferować z instrumentów, którymi dysponują instytucje opieki zdrowotnej, pomocy społecznej, instytucje edukacyjne, zatrudniające czy też samorządowe.

Kolegialność orzekania o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności zwiększa możliwość właściwego rozpoznania potrzeb zawodowych i społecznych osób, których dotyczy orzeczenie, co w konsekwencji zwiększa szansę na aktywne włączenie ich w nurt życia społecznego i zawodowego oraz zapobieganie wykluczeniu społecznemu.

Powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności orzekają na wniosek osoby zainteresowanej lub jej przedstawiciela ustawowego albo za ich zgodą, na wniosek ośrodka pomocy społecznej. Ośrodki pomocy społecznej mogą uczestniczyć na prawach strony w sprawach, w których orzekają powiatowe zespoły.

Właściwość miejscową zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności ustala się wg miejsca stałego pobytu.

Dokumentacja niezbędna do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności (formularze – orzekanie@powiat.poznan.pl):

1. zaświadczenie lekarskie (formularz) wydane przez lekarza, pod którego opieką lekarską znajduje się osoba zainteresowana wydaniem orzeczenia. Zaświadczenie to nie może być wydane wcześniej niż na 30 dni przed dniem złożenia wniosku;
2. dokumentacja medyczna załączona do wniosku – możliwie szeroka, aktualna dokumentacja medyczna osoby zainteresowanej lub dziecka odzwierciedlająca schorzenia, które wywołują ograniczenia funkcjonalne mogące mieć wpływ na ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności.

Kserokopia dokumentacji, która nie została uwierzytelniona nie może stanowić dowodu w postępowaniu orzeczniczym.

W przypadku braku lub niekompletności jednego z wyżej wymienionych dokumentów przewodniczący zespołu wzywa wnoszącego wniosek o uzupełnienie braków formalnych lub medycznych pod rygorem pozostawienia wniosku bez rozpatrzenia.

Od orzeczeń o niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności przysługuje odwołanie, gdyż jest to postępowanie dwuinstancyjne.

Dokumentacja niezbędna do złożenia wniosku o wydanie orzeczenia o wskazaniach do ulg i uprawnień (formularze – orzekanie@powiat.poznan.pl).
1.    dokumentacja medyczna załączona do wniosku – możliwie szeroka, aktualna dokumentacja medyczna osoby orzekanej odzwierciedlająca schorzenia, które wywołują ograniczenia funkcjonalne mogące mieć wpływ na określenie wskazań do ulg i uprawnień;
2.    orzeczenie o inwalidztwie lub niezdolności do pracy.

W przypadku braku lub niekompletności jednego z wyżej wymienionych dokumentów przewodniczący zespołu wzywa wnoszącego wniosek o uzupełnienie braków formalnych lub medycznych pod rygorem pozostawienia wniosku bez rozpatrzenia.

Wytyczne co należy wziąć pod uwagę przy orzekaniu o wskazaniach do ulg i uprawnień:

1. orzeczenie o inwalidztwie lub niezdolności do pracy wydane na podstawie odrębnych przepisów oraz posiadaną dokumentację mogącą mieć wpływ na określenie wskazań oraz zakresu i rodzaju ograniczeń uprawniających do ulg i uprawnień;
2. ocenę aktualnego stanu zdrowia wystawioną przez lekarza – członka powiatowego zespołu;
3. zakres i rodzaj ograniczeń spowodowanych naruszoną sprawnością organizmu.

W tym postępowaniu stopień niepełnosprawności przekłada się na podstawie przedłożonych orzeczeń. Orzeczenie o wskazaniach do ulg i uprawnień wydaje się do czasu upływu  ważności orzeczenia o inwalidztwie lub niezdolności do pracy.

Od orzeczeń o wskazaniach do ulg i uprawnień odwołanie nie przysługuje, gdyż jest to postępowanie jednoinstancyjne.

Czynności procesowe składu orzekającego podczas posiedzenia składu orzekającego.

W ramach przebiegu posiedzenia składu orzekającego można wyróżnić następujące czynności:

1. zebranie materiału dowodowego dotyczącego naruszonej sprawności organizmu (badanie lekarskie, wywiad specjalisty), możliwości funkcjonowania w życiu codziennym i pełnieniu ról społecznych;
2. ocena materiału dowodowego oraz sporządzenie oceny stanu zdrowia przez lekarza przewodniczącego składu orzekającego oraz oceny członka (członków) składu orzekającego;
3. narada orzecznicza i podjęcie rozstrzygnięcia.

Sposób rozpatrywania wniosku o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności.

1. Wniosek o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności rozpatruje się, w co najmniej dwuosobowym składzie orzekającym. Przewodniczącym składu orzekającego jest zawsze lekarz, który na podstawie badania i dokumentacji medycznej dokonuje oceny stanu zdrowia osoby orzekanej.
2. W szczególnych sytuacjach badanie lekarskie może być przeprowadzone w miejscu pobytu osoby orzekanej. Dopuszcza się dokonanie oceny stanu zdrowia bez badania lekarskiego w przypadku, gdy lekarz – przewodniczący składu orzekającego – uzna posiadaną dokumentację medyczną za wystarczającą do wydania oceny stanu zdrowia.
3. W przypadku niezgodności ocen w składzie orzekającym, co do niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności rozstrzyga ocena przewodniczącego składu orzekającego.
4. W razie odmiennej oceny, co do stopnia niepełnosprawności członek składu orzekającego zgłasza na piśmie zdanie odrębne wraz z uzasadnieniem. Zgłoszenie odrębnego zdania odnotowuje się w protokole.
5. Z posiedzenia składu orzekającego w sprawie wydania orzeczenia sporządza się protokół.

Ważność orzeczenia o niepełnosprawności i stopniu niepełnosprawności:

1. niepełnosprawność dziecka orzeka się na czas określony, jednak na okres nie dłuższy niż do ukończenia przez dziecko 16 roku życia. Po tym czasie opiekun ustawowy dziecka wnioskuje o wydanie orzeczenie o stopniu niepełnosprawności;
2. stopień niepełnosprawności orzeka się na stałe lub na czas określony. Na ustalenie okresowości ważności orzeczenia wpływa rokowanie choroby zasadniczej lub chorób współistniejących;
3. orzeczenie o wskazaniach do ulg i uprawnień wydawane jest na taki okres jaki zostało wydane orzeczenie organu rentowego.

Przy kwalifikowaniu do znacznego, umiarkowanego i lekkiego stopnia niepełnosprawności oraz niepełnosprawności dziecka bierze się pod uwagę zakres naruszenia sprawności organizmu spowodowany przez niżej wymienione przyczyny niepełnosprawności.

Przyczyny niepełnosprawności oznacza się symbolami:

•  01 – U – upośledzenia umysłowe;
•  02 – P – choroby psychiczne;
•  03 – L – zaburzenia głosu, mowy i choroby słuchu;
•  04 – O – choroby narządu wzroku;
•  05 – R – upośledzenie narządu ruchu;
•  06 – E – epilepsja;
•  07 – S – choroby układu oddechowego i krążenia;
•  08 – T – choroby układu pokarmowego;
•  09 – M – choroby układu moczowo – płciowego;
•  10 – N – choroby neurologiczne;
•  11- I – inne, w tym schorzenia: endokrynologiczne, metaboliczne, zaburzenia enzymatyczne, choroby zakaźne i odzwierzęce, zeszpecenia, choroby układu krwiotwórczego;
• 12 – C – całościowe zaburzenia rozwojowe – powstałe przed 16 rokiem życia, z utrwalonymi zaburzeniami interakcji społecznych lub komunikacji werbalnej oraz stereotypami zachowań, zainteresowań i aktywności o co najmniej umiarkowanym stopniu nasilenia.

Symbol przyczyny niepełnosprawności zawarty w orzeczeniu o niepełnosprawności, stopniu niepełnosprawności lub orzeczeniu o wskazaniach do ulg i uprawnień odzwierciedla rozpoznanie uszkodzenia lub choroby, która niezależnie od przyczyny jej powstania powoduje zaburzenia funkcji organizmu oraz ogranicza w wykonywaniu czynności życiowych i aktywności społecznej osoby orzekanej.

Orzeczenie może zawierać więcej niż jeden symbol przyczyny niepełnosprawności, ale nie więcej niż trzy symbole, które w porównywalnym stopniu wpływają na zaburzenie funkcji organizmu.

Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania administracyjnego organ administracji publicznej rozpatruje sprawy obywateli i jest obowiązany do przestrzegania:

1. zasady legalizmu polegającej na tym, że w toku postępowania orzeczniczego zespół orzekający powinien stać na straży praworządności i podejmować kroki niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz załatwienia spraw, mając na względzie interes społeczny i słuszny interes strony.
2. zasady prawdy obiektywnej polegającej na dążeniu do wyjaśnienia sprawy. Organ orzeczniczy ma obowiązek dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego, ustalenia stanu zdrowia osoby orzekanej na podstawie bezpośredniego badania a nie tylko na podstawie przedłożonej przez osobę dokumentacji medycznej.
3. interes społeczny i słuszny interes strony będzie respektowany, jeżeli będzie oparty na obiektywnej ocenie stanu faktycznego.

W przypadku postępowania orzeczniczego obywatel ma prawo do wystąpienia o rozpatrzenie jego wniosku o ustalenie niepełnosprawności, jeżeli jest w stanie naruszonej sprawności organizmu, który uzasadnia korzystanie z przysługujących mu praw. Prawa te nie wynikają jedynie, z żądania obywatela, ale ze stanu, w jakim się on znajduje. Natomiast organ orzekający musi mieć pewność, że korzystanie przez obywatela z uprawnień gwarantowanych w przepisach prawa jest zgodny z prawem i stanem faktycznym oraz nie narusza interesu społecznego.

Wymienione zasady zobowiązują zespół do spraw orzekania o niepełnosprawności do podejmowania wszelkich kroków w celu dokładnego ustalenia stanu faktycznego, tj. zebranie i rozpatrzenie w sposób wyczerpujący całego materiału dowodowego, na który w szczególności składają się:

1. wniosek o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności;
2. zaświadczenie o stanie zdrowia, dokumentacja medyczna;
3. ocena stanu zdrowia dokonana na podstawie bezpośredniego badania przez lekarza – przewodniczącego składu orzekającego;
4. oceny pozostałych specjalistów uczestniczących w postępowaniu składu orzekającego;
5. zapewnienia czynnego udziału osoby, która jest stroną w postępowaniu orzeczniczym;
6. prowadzenia postępowania w sposób pogłębiający zaufanie obywatela do organu orzekającego;
7. wydania przez powiatowy lub wojewódzki zespół odpowiedniego orzeczenia. 

Definicje stopni niepełnosprawności.

Zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej niepełnosprawnymi są osoby, których stan fizyczny, psychiczny lub umysłowy trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza bądź uniemożliwia wypełnianie ról społecznych, a w szczególności ogranicza zdolności do wykonywania pracy zawodowej. Definicja ta dała podstawę do określenia definicji trzech stopni niepełnosprawności. To definicje wskazują jakie elementy mają wpływ na zaliczenie osoby do odpowiedniego stopnia niepełnosprawności.

W definicjach szczególny nacisk został położony nie na przyczynę lecz na skutki naruszonej niepełnosprawności organizmu dla funkcjonowania osoby orzekanej m. in. konieczność zapewnienia całkowitej opieki lub pomocy w zaspakajaniu podstawowych potrzeb życiowych, niezdolność do pracy, konieczność stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w pełnieniu ról społecznych.

W zależności od zakresu ograniczeń w funkcjonowaniu na poziomie aktywności indywidualnej, określonej jako zdolność jednostki do samodzielnej egzystencji tj. umiejętności samodzielnego zaspakajania podstawowych potrzeb życiowych oraz aktywności realizowanej na poziomie społecznym, określonej jako zdolność do pełnienia ról społecznych ustanowiona została, w stosunku do osób w wieku powyżej 16 roku życia, gradacja niepełnosprawności według stopni.

Do realizacji celów określonych ustawą o rehabilitacji zostały ustalone trzy stopnie niepełnosprawności:

1. stopień znaczny;
2. stopień umiarkowany;
3. stopień lekki.

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji.

Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych.

Do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w  porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mającą ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne.

Istotą oceny stopnia niepełnosprawności jest określenie, w jaki sposób niepełnosprawność zaburza poszczególne sfery aktywności i uczestnictwa.

Ustalenie zakresu zaburzeń możliwe jest tylko poprzez szczegółową ocenę niepełnosprawności na płaszczyźnie fizycznej, jak i narządów zmysłów.

Obowiązkiem zespołu do spraw orzekania o niepełnosprawności jest ustalenie faktycznego stanu zdrowia osoby orzekanej oraz odpowiednie zastosowanie do stwierdzonego faktycznego stanu zdrowia obowiązujących przepisów.

Zasada samokontroli orzeczeń o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności – odwołania.

Ochrona praw osób zainteresowanych uzyskaniem orzeczenia o niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności umożliwia osobie niezadowolonej z rozstrzygnięcia organu I instancji w terminie 14 dni złożyć odwołanie do organu II instancji za pośrednictwem zespołu, który orzeczenie wydał. Treść odwołania nie wymaga formy prawnej. Organ I instancji w ramach samokontroli dokonuje weryfikacji wydanego orzeczenia. W przypadku zmiany decyzji organ I instancji uchyla orzeczenie i wydaje nowe orzeczenie. W przypadku utrzymania decyzji w mocy organ I instancji przekazuje całą dokumentacją do organu II instancji. Od orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności wojewódzkiego zespołu przysługuje odwołanie do Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych za pośrednictwem zespołu, który orzeczenie wydał w terminie 30 dni od dnia otrzymania orzeczenia (zasada kontroli sądowej orzeczenia przez niezawisły sąd powszechny).

Wnioski o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności lub o wskazaniach do ulg i uprawnieńmoże składać w:

Powiatowym Zespole do Spraw Orzekania o Niepełnosprawności,

ul. Słowackiego 8, 60- 823 Poznań

(zespół obsługuje mieszkańców miasta Poznania i powiatu poznańskiego).

Przyjmowanie wniosków:

 od poniedziałku do piątku w godzinach od 7.30 do 17,30

tel.:  61 841-07-04;   61 841-07-05;    61 841-07-06

e-mail zespołu: orzekanie@powiat.poznan.pl do pobrania wzory formularzy tj. wniosku o wydanie orzeczenia o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności lub o wskazaniach do ulg i uprawnień oraz zaświadczenie lekarskie).