Prof. dr hab. Zbigniew Woźniak, Instytut Socjologii UAM

Ci, którzy będą ludźmi starymi za dziesięć, dwadzieścia, trzydzieści lat, już się urodzili i żyją wśród nas. Musimy  więc już dziś, z wyprzedzeniem  zaplanować system zabezpieczenia społecznego i rozwijania odpowiednich usług oraz świadczeń adresowanych do osób starszych.

W Polsce instytucje państwowe w niedostatecznym stopniu wykorzystują pokaźny dorobek polskiej gerontologii. W niewielkim też stopniu wykorzystuje się u nas materiały diagnostyczne, raporty z badań oraz już opracowane strategie i programy polityki senioralnej, a także istniejące standardy opieki geriatryczno-gerontologicznej. Tymczasem organizacje międzynarodowe i wspólnoty europejskie zainspirowane rozwijanymi w praktyce w  wielu krajach koncepcjami aktywnego starzenia się  społeczeństwa znacznie zwiększyły w ostatnich dwóch latach ilość dyrektyw i zaleceń odnoszących się do polityki wobec osób starszych. Chodzi przede wszystkim o profilaktykę starości oraz integrację międzypokoleniową,, przeciwdziałanie marginalizacji i społecznemu wykluczeniu seniorów.  Powinno się więc u nas możliwie jak najszybciej opracować rozpisane w czasie – na zadania ogólne i szczegółowe –  podstawowe strategie polityki wobec starości i osób starszych, którym można by nadać umowną nazwę  4 P

PROTEKCJA (Ochrona) – PREWENCJA (Zapobieganie) – PARTYCYPACJA (Udział) – PROMOCJA

Każdemu z dziesięciu przedstawionych poniżej priorytetów, umownie nazwanych Dekalogiem gerontologicznym, towarzyszą zalecenia i rekomendacje odnoszące się do tego co należałoby uczynić przedmiotem debaty publicznej  oraz tego jakie są potrzebne konkretne działania w obszarze polityki senioralnej.

          1.    Należy uczynić politykę senioralną integralną częścią polityki społecznej państwa i bazą   budowy programów gerontologicznych.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:
– za co i za kogo państwo i jego agendy biorą odpowiedzialność tworząc warunki sprzyjające rozwojowi jednostki i zbiorowości w różnych fazach rozwoju człowieka?
– czy, kto i co jest wyłączone z czystej gry rynkowej w sferze polityki społecznej, której adresatem są grupy wrażliwe?
– droga do uzyskania politycznej i społecznej akceptacji zasad i priorytetów, na których oparte będą wieloletnie rządowe programy polityki na rzecz pomyślnego starzenia się.
– jaka powinna być rola władz centralnych i samorządowych w konstruowaniu nowej architektury programów gerontologicznych.
– jakie są niezbędne korekty dokumentu rządowego „Założenia Długofalowej Polityki Senioralnej w Polsce na lata 2014-2020”

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy podjąć prace nad przygotowaniem rządowego projektu polityki społecznej z modułem gerontologicznym:

1. zawierającym innowacyjne rozwiązania w programach gerontologicznych,
2. w oparciu o dotychczasowy dorobek profesjonalistów,
3. w oparciu o potencjał instytucjonalny i społeczny, w tym zasoby i doświadczenie organizacji sektora obywatelskiego.

– należy stworzyć ramy prawno-organizacyjne i zabezpieczenie finansowe dla działań służących:

1. równoprawnemu traktowaniu najstarszego pokolenia
2. ochronie warunków i jakości jego życia
3. otwarciu starzejącym się i starym ludziom drogi do głównego nurtu życia zbiorowego.

– należy od władz szczebla centralnego domagać się, żeby – zgodnie z ich zadaniami statutowymi – pełniły rolę partnera i konsultanta oraz podmiotu wspierającego finansowo krajowych i lokalnych realizatorów działań na rzecz rozwiązywania problemów starzejącego się społeczeństwa i zaspokajania potrzeb ludzi starych na poszczególnych szczeblach struktur samorządowych. Szczególnie mieszkańców wsi i rejonów wiejskich oraz miasteczek.

– należy w stosunku do samorządu terytorialnego egzekwować  ciążący na nim obowiązek bycia głównym podmiotem odpowiedzialnym za zaspokajanie podstawowych potrzeb w sferach warunkujących jakość życia i codzienne funkcjonowanie osób starzejących się i starych.

            2.    Należy uczynić diagnozę gerontologiczną podstawą racjonalnego i skutecznego adresowania programów polityki senioralnej.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– ocena stanu wiedzy gerontologicznej w Polsce, która oscyluje między przyczynkarstwem a syntezą

– zadanie nauki w budowaniu podstaw strategii profilaktyczno-prewencyjnych uwzględniających perspektywy wydłużającego się życia ludzkiego.

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy powołać Narodowy Instytut Gerontologii (NIG):

1. pełniący funkcje diagnostyczno-prognostyczne w odniesieniu do problemów starości i potrzeb ludzi starych,
2. będący równocześnie ośrodkiem kształtowania przesłanek dla decyzji władz publicznych dotyczących żywotnych spraw najstarszego pokolenia, gromadzenia doświadczeń praktyków pracujących z osobami starszymi, a także współpracy z podobnymi instytucjami za granicą, zwłaszcza w krajach członkowskich Unii Europejskiej.
3. będący wiodącym ośrodkiem badań naukowych dotyczących procesów starzenia i długowieczności (tzw. biogerontologicznych)

– należy wydzielić środki budżetowe przeznaczone na zamawianie badań gerontologicznych, w tym biogerontologicznych powiązanych z budową i aktualizacją programów polityki senioralnej.

– należy prowadzić interdyscyplinarne badania gerontologiczne i socjomedyczne w celu uzyskania danych dotyczących:

a. zróżnicowania i dynamiki starzenia się,

b. położenia ludzi starszych w różnych systemach instytucjonalnych i w społeczności lokalnej,

c. profili zdrowotnych, socjodemograficznych i funkcjonalnych seniorów,

d. położenia społecznego, stanu zdrowia i funkcjonowania zróżnicowanej kategorii seniorów,

e. procesów starzenia  się oraz chorób związanych z  wiekiem,

– należy opracowywać cyklicznie raporty na temat warunków i jakości życia osób starych oraz ich rodzin,

-należy jako priorytet potraktować badania powtarzalne (replikacyjne), interdyscyplinarne wykonywane na tych samych próbach (tzw. badania longitudinalne, które ujawniają zachodzące procesy).

          3.    Należy uczynić budowę systemu wczesnej sygnalizacji zmian w stanie zdrowia i położeniu społecznym osób starszych zadaniem sektora publicznego oraz pozarządowego.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– jaką rolę ma do spełnienia rodzina, sąsiedzi i parafia w budowaniu podstawowej sieci informacyjnej i pomocowej dla seniorów?
– jaką rolę mają do spełnienia: sektor publiczny, prywatny i pozarządowy w przeciwdziałaniu marginalizacji i izolacji ludzi starych?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy stworzyć system społecznego rozpoznania, którego celem byłaby identyfikacja grup wysokiego ryzyka, którym grozi utrata samodzielności życiowej. Służyć temu powinny wizyty pracowników socjalnych i pielęgniarek środowiskowych, wizyty duszpasterskie oraz odwiedziny wolontariuszy w gospodarstwach domowych osób starszych.

– należy prowadzić stały monitoring warunków życia w tych  gospodarstwach domowych, w których mieszkają ludzie sędziwi ze szczególnym uwzględnieniem wizyt w gospodarstwach domowych osób w wieku 80 lat i więcej.

– należy dążyć do tego, żeby warunki codziennego bytowania osób starszych w maksymalnym stopniu sprzyjały ich bezpieczeństwu i utrzymaniu samodzielności życiowej. Chodzi o dostęp do telefonu, specjalne taryfy dla tzw. telefonów socjalnych, wizualne i foniczne wspomaganie orientacji w otoczeniu, wykorzystanie nowoczesnych technologii informatyczno-komunikacyjnych monitorujących i wspierających codzienne funkcjonowanie seniorów.

– należy wprowadzić wymianę informacji między agendami władz publicznych i pozarządowych na temat grup ryzyka wśród seniorów oraz współpracę międzysektorową w rozwiązywaniu ich problemów.

          4.    Należy uczynić ochronę bezpieczeństwa socjalnego najstarszych obywateli zadaniem państwa.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– jak państwo, rodzina i społeczność mogą i jak powinny  kompensować deficyty w sferze materialnej i utrzymaniu i poprawie standardu życia na emeryturze.

– jak uporać się z demograficznym starzeniem się wsi? Jak wykorzystać czynniki rozwojowe typu przedsiębiorstwa społeczne, odpowiednie technologie, itp. do rozwiązywania tego problemu?

– jak seniorzy mogą i powinni funkcjonować na rynku pracy?

– jak kształtować ofertę mieszkaniową dla seniorów biorąc pod uwagę ich możliwości finansowe, wiek i sprawność – czyli od budownictwa socjalnego, lokali komunalnych, wspólnot mieszkaniowych osób starszych, systemu pensjonatowego do własnych lokali i komunalnych mieszkań chronionych.

– komu i w jakiej formie udzielać pomocy społecznej?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

     – należy tworzyć i aktualizować mapy potrzeb osób starszych w poszczególnych gminach i powiatach.

      – należy budować i wzmacniać zaplecze społeczne i usługowe dla gospodarstw domowych osób starszych oraz uprościć procedury związane z uzyskiwaniem świadczeń.

      – należy uruchamiać centra usług socjalnych dla seniorów z różną formą odpłatności zajmujących się higieną osobistą, praniem, sprzątaniem, dowożeniem posiłków, fryzjerstwem itp.

      – należy wprowadzić nowe rozwiązania prawne i finansowe dla osób starszych stabilizując ich położenie materialne, np. ochronę prawną odwróconej hipoteki.

      – należy tworzyć zachęty finansowe dla utrzymania wtórnego rynku pracy dla osób starszych, w tym preferencje dla przedsiębiorstw zatrudniających osoby starsze, programów typu ”złota rączka” oraz informatory o usługach sąsiedzkich itp.
– należy wspierać początkowe fazy przedsięwzięć gospodarczych podejmowanych przez ludzi starzejących się, zwłaszcza uruchamianych na terenie lub w pobliżu placówek opieki nad seniorami.

– należy wprowadzić ulgi czynszowe i podatkowe dla podmiotów gospodarczych stosujących preferencyjne ceny usług socjalnych dla osób starszych.

– należy rozwijać zróżnicowane formy usług wspierających szczególnie ludzi samotnych, przewlekle chorych i niepełnosprawnych w ich miejscu zamieszkania organizując catering, zakupy, sprzątanie czy pomagając w utrzymaniu higieny osobistej.

– należy opracować system premiowania rodzin i osób obcych tworzących wspólnoty mieszkaniowe z osobami starszymi, szczególnie w odniesieniu do osób starszych i rodzin przekazujących władzom lokalnym mieszkania po wejściu we wspólnotę zamieszkania.

– należy propagować i wdrażać programy zastępczych rodzin lub grup wspólnotowych dla osób starszych mieszkających samotnie, jako sposobu na podtrzymanie ich funkcjonowania w społeczności.

– należy stworzyć system pomocy adresowanej do grup wysokiego ryzyka w postaci m.in. dodatków mieszkaniowych, dopłat do leków, opłacania ubezpieczenia zdrowotnego).

          5.    Należy uznać osadzenie problematyki gerontologicznej w systemie kształcenia ustawicznego dla wszystkich pokoleń jako szansę zmiany wizerunku starości i ludzi starych. 

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– udział mediów w debatach na temat zmian rozwojowych jednostki w ciągu życia oraz zmieniających się stosunków międzypokoleniowych w rodzinie i w społeczeństwie

– wykorzystanie lokalnych gazet, rozgłośni radiowych, stacji telewizyjnych, firm graficznych i ogłoszeniowych oraz spółek public relations itp. w celu zmiany społecznych wyobrażeń i stereotypów na temat starzenia się i osób starszych

– propagowanie idei integracji i solidarności międzypokoleniowej za pośrednictwem dialogu prowadzonego w szkołach, na forum społeczności i w mediach lokalnych

– miejsce i rola Kościoła i jego struktur w edukacji gerontologicznej parafian

– w jaki sposób i gdzie wykorzystywać wiedzę i doświadczenia najstarszego pokolenia?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy wprowadzić gerontologię jako obowiązkowy przedmiot dla studentów medycyny (gerontologia z geriatrią i psychogeriatrią), nauk społecznych, politycznych i dziennikarstwa.

– należy w przyszłości wprowadzić podstawy wiedzy o starzeniu się i starości do programów szkół ponadpodstawowych.

– należy powierzyć uczelniom wyższym,  instytutom naukowym, mediom (zwłaszcza publicznym) oraz organizacjom pozarządowym rolę wiodącą w budowie systemu edukacji obywatelskiej, której celem jest przekazanie wiedzy na temat starzenia się i chorób związanych z wiekiem oraz zmiana obrazu starości i starzejącego się człowieka w świadomości społecznej.

– należy organizować szkolenia i warsztaty dla pracodawców, pracowników pomocy społecznej i służby zdrowia, ochotników oraz przedstawicieli administracji terenowej na temat prawideł, przejawów i skutków starzenia się ludności oraz możliwości zaspokajania potrzeb seniorów.

– należy realizować doraźnie programy szkoleniowe służące wspieraniu orientacji i funkcjonowania osób starszych w systemie różnego rodzaju instytucji krajowych, regionalnych i lokalnych.

– należy prowadzić poradnictwo przedemerytalne przygotowujące do roli emeryta.

– należy wspierać instytucje i programy edukacyjne służące uwspółcześnianiu i poszerzaniu wiedzy seniorów na różnych poziomach: w dzielnicach miast, powiatach i gminach, a także poprzez rozwój Uniwersytetów Trzeciego  Wieku.

– należy wspierać programy edukacyjne służące wprowadzeniu osób starszych do społeczeństwa informacyjnego poprzez oswajanie ich z nowymi technologiami ułatwiającymi codzienne funkcjonowanie.

– należy uruchamiać placówki umożliwiające funkcjonowanie osób starszych w roli doradców z różnych dziedzin. 

– należy organizować serie powtarzalnych wykładów prowadzonych przez seniorów dla seniorów.

          6.    Należy uznać profilaktykę starzenia się i starości jako podstawowy warunek optymalnego przedłużenia okresu aktywnej starości i zachowania zdolności do niezależnego życia.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– jaka jest rola i jakie są narzędzia profilaktyki starzenia się i starości?

– jakie są szanse i bariery programu zdrowego i aktywnego starzenia się?

– jak przeciwdziałać konieczności instytucjonalizacji opieki nad osobami starszymi?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy opracować i wdrożyć programy profilaktyki starzenia się i starości

– należy wspierać rozwój inicjatyw służących tworzeniu zróżnicowanej oferty turystyczno-rekreacyjnej dla najstarszego pokolenia

– należy w imię integracji międzypokoleniowej organizować zajęcia i zawody sportowe dla osób starszych oraz dla wszystkich grup wiekowych

– należy udostępniać seniorom obiekty rekreacyjno-sportowe na preferencyjnych warunkach

 – należy wspierać różnorodne formy twórczości i ruchu artystycznego najstarszego pokolenia i znajdować sponsorów w sektorze prywatnym i pozarządowym dla tego typu działalności. 

          7.    Należy rozwijać z budżetu państwa zróżnicowane formy opieki geriatrycznej oraz usług rehabilitacyjnych dla osób starszych, zgodne ze standardami europejskimi oraz  finansować je ze środków ubezpieczenia zdrowotnego i programów zdrowia publicznego.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– udział sektora publicznego, prywatnego i pozarządowego w funkcjonowaniu ambulatoryjnej i stacjonarnej opieki zdrowotnej dla osób starszych w społeczności lokalnej (zwłaszcza w rejonach wiejskich)

– bariery dostępności do specjalistycznej diagnostyki dla osób starszych

– budowa zintegrowanego systemu opieki geriatrycznej

– uzależnienia, patologia i nadużycia wobec ludzi starych

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy zwiększyć liczby miejsc specjalizacyjnych dla lekarzy z zakresu geriatrii oraz stwarzać warunki sprzyjające podjęciu tej specjalizacji (m.in. finansowe)

– należy stworzyć możliwości podejmowania praktyki geriatrycznej przez wysoko wykwalifikowany personel medyczny (pielęgniarki i lekarzy) jeszcze w trakcie ich specjalizacji

– należy tworzyć poradnie i oddziałów geriatrycznych oraz specjalistycznych zespołów dla potrzeb geriatrii i opieki paliatywnej

– należy poszerzyć dostępność do opieki psychiatrycznej, neurologicznej i psychologicznej dla osób starszych z zaburzeniami psychicznymi, neurologicznymi i poznawczymi

– należy zapewnić osobom starszym po udarze mózgu ogólnodostępną rehabilitację fizyczną, psychologiczną, logopedyczną i neurorehabilitacyjną

– należy włączyć do pakietu promocji zdrowia kolejne badania kontrolne stanu zdrowia zalecane przez WHO, w tym szczególnie badania przesiewowe w tzw. „chorobach zabójcach”

– należy zdiagnozować rozmiary uzależnień  wśród osób starszych

– należy opracować i wspierać programy prewencji i leczenia uzależnień seniorów

 – należy wspierać programy edukacyjne na temat zagrożenia uzależnieniami w starszym wieku, adresowane do profesjonalistów i osób realizujących opiekę.

          8.    Należy wprowadzić na szybką ścieżkę legislacyjną rozwiązania ustawowe wspierające osoby niesamodzielne  życiowo i ich opiekunów.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– jakie są korzyści rozbudowy rynku usług opiekuńczych takich jak bon opiekuńczy, ubezpieczenie na wypadek niesamodzielności w późnym wieku, zaliczanie opiekunom czasu opieki do okresu składkowego w systemie emerytalnym itp.?
– jak usługi opiekuńcze mogą zwiększyć rynek pracy nawet o 200 tysięcy nowych miejsc pracy?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy rozbudować zinstytucjonalizowane systemy wsparcia, które będą umożliwiały rodzinom kontynuowanie opieki nad zależnymi od nich osobami starszymi – np. w formie lokalnych, międzyregionalnych i/lub środowiskowych centrów wsparcia, odpowiadających na ich potrzeby edukacyjne, społeczne, rekreacyjne, ekonomiczne, zdrowotne

– należy uruchamiać zróżnicowane formy usług i świadczeń adresowane do opiekunów osób niesamodzielnych życiowo: zwłaszcza pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego, umożliwienie wypoczynku, wsparcie ze strony grup samopomocowych, szkolenie w zakresie świadczenia opieki oraz specjalistycznego poradnictwa itp.

 – należy integrować placówki stałego i dziennego pobytu ze społecznością, w obrębie której instytucje te funkcjonują i angażować rezydentów oraz ich rodziny w planowanie i świadczenie usług wewnątrz placówki i poza nią. 

          9.    Należy stworzyć system ochrony osób starszych przed zagrożeniami natury kryminalnej oraz skutkami innych patologicznych zachowań i zdarzeń, których  ofiarą są seniorzy.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– jaka jest rola i zadania służb profesjonalnie zajmujących się ochroną obywateli przed atakiem kryminalnym i innymi rodzajami zagrożeń bezpieczeństwa najstarszego pokolenia, w tym organizacji pozarządowych, instytucji pomocy społecznej, placówek naukowych i badawczych.

– jak chronić seniorów przed nadużyciami w rodzinie, społeczności lokalnej i jako konsumentów?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

      – należy diagnozować przejawy dewiacji, patologii wśród osób starszych oraz oszacować skalę nadużyć wobec seniorów

      – należy stworzyć ochronę prawną starszych konsumentów przed agresywną reklamą i ograniczyć nadmierną promocję powodującą uszczuplenie skromnych środków jakimi dysponują ludzie starsi

     – należy podjąć działania zapewniające seniorom dostęp do żywności, produktów i urządzeń zgodnych z normami bezpieczeństwa

      – należy uruchomić punkty informacyjno-zgłoszeniowe o nadużyciach i przemocy wobec osób starszych

      – należy opracować i wdrożyć programy interwencyjne dla seniorów-ofiar przestępstw, nadużyć, wypadków i katastrof oraz stabilizujące ich położenie po wystąpieniu takich zdarzeń

– należy przygotować we współpracy z policją, strażą gminną i miejską  oraz strażą pożarną program poświęcony bezpieczeństwu seniorów w domu i w otoczeniu.

          10. Należy rozwijać zróżnicowane formy geriatrycznej opieki hospicyjnej.

W ramach tego priorytetu przedmiotem debaty publicznej i politycznej powinny być między innymi następujące kwestie:

– jaka jest rola działań instytucjonalnych i społecznych zapewniających godne zakończenie życia osób starszych?

– jak wspierać w żałobie członków rodziny?

– w jaki sposób respektować wolę osób starszych w sprawach związanych ze śmiercią i umieraniem?

W związku z powyższym rekomenduje się między innymi następujące działania:

– należy zapewnić warunki służące minimalizowaniu psychicznych i fizycznych dolegliwości występujących u kresu życia.

– należy rozszerzyć wykaz jednostek chorobowych kwalifikujących seniorów do objęcia ich opieką paliatywną i hospicyjną.

-należy wprowadzić edukacyjno-szkoleniowe programy wspierające dla opiekunów osób terminalnie chorych.